Wie drukt er op het knopje?

Analyse in de NRC van 19 maart 2003:

PvdA : wij zijn echt zo ver mogelijk gegaan

Lang konden PvdA en CDA ‘Irak’ buiten de formatie te houden. Gisteren ging dat niet meer. Ze staan lijnrecht tegenover elkaar.

Bij het CDA verstrakken de gezichten als PvdA-leider Bos in de Kamer rond middernacht het vonnis velt: de PvdA verzoekt de regering bij motie om ,,actieve steun’’ te onthouden aan de oorlog tegen Irak. Verschrikte CDA-adviseurs sturen uit de coulissen elektronische berichtjes naar de bewindslieden in vak K (van kabinet). Premier Balkenende duwt snibbig een boodschap weg die minister van Buitenlandse Zaken De Hoop Scheffer hem voorhoudt.

,,Dit kan niet’‘, die drie woorden gonzen van CDA’er naar CDA’er.

De PvdA heeft zich zojuist definitief tegen het besluit van het demissionaire kabinet gekeerd om militaire actie tegen Irak politiek te steunen. Dat is een zware slag voor de formatiebesprekingen tussen CDA en PvdA – misschien wel de nekslag, suggereren CDA’ers meteen. Voor het CDA is de formule ‘politieke steun’ al een tegemoetkoming aan de PvdA, omdat daarbij hoort dat militaire steun wordt uitgesloten. De PvdA wijst dat compromis nu af, zo ervaart het CDA dat.

Vice-fractievoorzitter Verhagen noemt de opstelling van de PvdA na afloop ,,dieptriest’’ en ,,onbegrijpelijk’‘. Of de formatie wat hem betreft nog verder kan gaan, daar moet hij ,,een nachtje over slapen’‘, bromt hij. ,,Maar ik kan niet doen of mijn neus bloedt.’’ Een eind verderop staat Bos sussend uit te leggen dat het allemaal uiteindelijk wel goed moet komen tussen CDA en PvdA. ,,Het zou potsierlijk zijn het nu te laten klappen als we over een paar weken noodgedwongen toch weer met elkaar aan tafel zitten.’’ Maar de formatie wordt er ,,niet gemakkelijker op’‘, vindt Bos. ,,Er valt wel wat irritatie weg te nemen.’’ Sterker: Bos weet dan al dat hij vanmorgen met zijn fractie zou overleggen of de PvdA wel verder wil met het CDA, gezien dit verschil van mening over de oorlog.

Daarmee gebeurt wat de onderhandelaars Balkenende, Verhagen en Bos wekenlang hebben proberen te voorkomen: de formatie laten beïnvloeden door ‘Irak’. Dat voorkomen lukte een paar weken geleden nog enigszins, toen de PvdA aanvankelijk weigerde in te stemmen met de zending van Patriot-luchtafweerraketten naar Turkije. De argwaan bij het CDA groeide, maar het overleg ging door.

Gisteren kwam de formatiecrisis toch nog onverwacht, na dagen van tegemoetkomende bewegingen tussen CDA en PvdA om de kloof over de oorlog te overbruggen. Na dreigende telefoontjes van Bos dit weekeinde over het formatieverloop, zag het CDA maandag af van de bereidheid om een aanval van de VS op Irak militair te steunen, indien daar om zou worden verzocht. De ministers van VVD en LPF in het demissionaire kabinet lieten zich door het CDA bewegen tot een compromis: geen militaire, wel politieke steun. In ruil daarvoor moest de PvdA het kabinet ‘feitelijk’ steunen.

Gistermorgen had het CDA er vertrouwen in dat deze middenweg zou werken. VVD, SP en GroenLinks zouden van rechts en links kritiek hebben, maar Bos had voor de camera een dag eerder al, geruststellend, de grens gelegd bij geen actieve militaire steun – zonder te reppen van de politieke steun die het CDA hem toen had meegedeeld te willen geven.

Maar gisteren later op de dag kantelde het beeld. De PvdA-fractie discussieerde tot in de middag over de eigen geloofwaardigheid. Altijd had Bos gezegd dat de PvdA een Alleingang van VS en Groot-Brittannië tegen Irak, zonder VN-instemming, zou afkeuren. Dat moest hij dan ook in de Kamer met zoveel woorden vragen van de regering. De fractie wilde ná het debat weer bijeenkomen, om de reactie van het CDA te beoordelen. Een aantal regeerlustigen in de PvdA-fractie uitten vrees voor formatieschade: ,,Wat kunnen we meer vragen van het CDA?’‘

‘s Middags reageren PvdA’ers eerst gunstig op een rede van Balkenende, waarin hij de politieke steun nadrukkelijk koppelt aan ,,de keuze voor Saddam Hussein of Bush en Blair’‘. Daar kon de PvdA mee leven: ,,Niemand van ons zal aan zijn kant willen staan’‘, zegt Bos in de Kamer over de Iraakse leider. Maar het gaat mis als Balkenende later toevoegt dat ‘politieke steun’ ook de conclusie betreft ,,dat het onvermogen van de Veiligheidsraad’’ om het eens te worden ,,niet ertoe mag leiden dat Saddam Hussein ongemoeid mag worden gelaten.’‘

Balkenende laat daarmee een cruciale ‘opening’ onbenut, concluderen PvdA’ers. Er is ergernis over CDA-woordvoerder Verhagen, die duidelijk maakt dat hij wél voelt voor het voldoen aan verzoeken om militaire bijstand. PvdA en CDA schuiven eindeloos een motie heen en weer waaruit moet spreken dat zij van elkaar ,,een zekere gradatie van onenigheid’’ accepteren – als ze maar niet recht tegenover elkaar staan.

Het mislukt. Vroeg in de avond zondert de CDA-top zich tijdens een schorsing af om te praten over een afzonderlijke PvdA-motie, waarin een aanval eenvoudig wordt afgekeurd. ,,We zijn echt zo ver mogelijk gegaan’‘, zegt PvdA-voorzitter Koole, net aangeschoven. ,,We zijn hartstikke lief geweest, maar dit gaat over grote vragen van leven en dood.’‘

Bij het CDA heerst woede, die nog toeneemt als Bos in de Kamer zegt zaterdag tegen de oorlog te gaan demonstreren. ,,Tegen het kabinetsbeleid’‘, klaagt Verhagen. Zijn woordvoerder ziet het einde van de formatie naderen: ,,Zíj hebben er een breekpunt van gemaakt, zíj moeten maar op het knopje drukken.’’